Ο θεσμός της επιτροπείας ανηλίκων αποβλέπει, όπως και η γονική μέριμνα, στην προστασία των προσωπικών και περιουσιακών συμφερόντων του ανηλίκου.
Με το θεσμό αυτό ρυθμίζονται η επιμέλεια του προσώπου, η διοίκηση της περιουσίας του και η από το νόμο αντιπροσώπευσή του. Η αναγκαιότητα της ύπαρξης του ανωτέρω θεσμού είναι ολοφάνερη στις περιπτώσεις, όπου η γονική μέριμνα δεν υπάρχει καθόλου ή αδρανεί. Η επιτροπεία συνιστά «δημόσιο λειτούργημα», χαρακτήρας που προκύπτει από τον ενδεχόμενο διορισμό του επιτρόπου αυτεπαγγέλτως από το δικαστήριο, από τον αναγκαστικό χαρακτήρα των διατάξεων που διέπουν την άσκηση της επιτροπείας και από τους πολλαπλούς ελέγχους που επιβάλλονται στον επίτροπο.
Σύμφωνα με το άρθρο 1589 Α.Κ., ο ανήλικος τελεί υπό επιτροπεία στις εξής περιπτώσεις:
α) Όταν δεν υπάρχει γονική μέριμνα. Δεν υπάρχει γονική μέριμνα είτε γιατί οι γονείς είναι άγνωστοι (δηλαδή το τέκνο είναι έκθετο), είτε γιατί η γονική μέριμνα έχει παύσει και ως προς τους δύο γονείς. Η παύση της γονικής μέριμνας θα συμβεί, όταν και οι δύο γονείς πεθάνουν ή κηρυχθούν άφαντοι ή εκπέσουν απ’ αυτήν (1510 παρ. 2, 1537, 1538 Α.Κ.) ή παύσει η γονική μέριμνα των θετών γονέων, αφού μετά την παύση της δεν επανέρχεται στους εξ αίματος συγγενείς (1568 Α.Κ.) ή λυθεί ή ακυρωθεί η υιοθεσία και δεν υπάρχουν εξ αίματος γονείς για να επανέλθει σ’ αυτούς η γονική μέριμνα του θετού τέκνου.
β) Όταν υπάρχει αδυναμία άσκησης της γονικής μέριμνας και από τους δύο γονείς. Τέτοια αδυναμία υπάρχει όταν η άσκηση της γονικής μέριμνας εμποδίζεται από λόγους πραγματικούς (λ.χ. μακρόχρονη απουσία στο εξωτερικό, σοβαρή ασθένεια) ή νομικούς (δικαιοπρακτική ανικανότητα) κ.λπ..
γ) Όταν υπάρχει αφαίρεση της γονικής μέριμνας και από τους δύο γονείς κατά τα άρθρα 1532 (κακή άσκηση της γονικής μέριμνας) και 1535 Α.Κ. (με αίτηση των ίδιων των γονέων). Σε περίπτωση που η γονική μέριμνα έχει παύσει ως προς τον ένα γονέα και αδρανεί ως προς τον άλλον, το ανήλικο τέκνο τελεί υπό επιτροπεία.
δ) Όταν, σε περίπτωση διαζυγίου, ακύρωσης γάμου και διάστασης, το δικαστήριο αναθέτει, σύμφωνα με τα άρθρα 1513-1514 Α.Κ., την άσκηση της γονικής μέριμνας σε τρίτο πρόσωπο. ε) Όταν η ένταξη του ανηλίκου στην ανάδοχη οικογένεια, η οποία είχε αναλάβει την πραγματική φροντίδα του τέκνου, έχει κάποια διάρκεια, ενώ παράλληλα εξασθενούν οι δεσμοί του με τους φυσικούς του γονείς. Οι ανάδοχοι γονείς έχουν δικαίωμα να ζητήσουν από το δικαστήριο στην περίπτωση αυτή να αφαιρέσει από τους φυσικούς γονείς εν μέρει ή εν όλω την επιμέλεια του προσώπου του ανηλίκου ή και τη διοίκηση της περιουσίας του. Επομένως, οι ανάδοχοι γονείς καθίστανται επίτροποι (1660 Α.Κ.).
Περαιτέρω, σύμφωνα με το άρθρο 1591 παρ. 1 Α.Κ. «Το δικαστήριο διατάσσει, ύστερα από αίτηση ή και αυτεπαγγέλτως, την επιτροπεία, διορίζει τον επίτροπο και ορίζει τα σχετικά με την οργάνωση και τη λειτουργία της, σύμφωνα με το νόμο», ενώ κατά το άρθρο 1592 Α.Κ. «Ο επίτροπος διορίζεται πάντοτε από το δικαστήριο (δοτή επιτροπεία). Επίτροπος διορίζεται κατά προτίμηση ένα από τα ακόλουθα πρόσωπα με τη σειρά που αναφέρονται: 1. ο ενήλικος σύζυγος του ανηλίκου∙ 2. το φυσικό ή νομικό πρόσωπο που ορίστηκε με διαθήκη ή με δήλωση στον ειρηνοδίκη ή σε συμβολαιογράφο από όποιον ασκούσε τη γονική μέριμνα κατά το χρόνο της δήλωσης και κατά το θάνατό του∙ 3. το κατά την κρίση του δικαστηρίου καταλληλότερο πρόσωπο με προτίμηση προς τους πλησιέστερους συγγενείς του ανηλίκου. Δεν διορίζεται επίτροπος αυτός που πρέπει να προτιμηθεί κατά το προηγούμενο εδάφιο, αν συντρέχει ένας από τους λόγους του άρθρου 1595, αν ο ίδιος αποποιείται την επιτροπεία ή αν αυτό επιβάλλεται από το συμφέρον του ανηλίκου. Έως το διορισμό του επιτρόπου έχουν εφαρμογή οι διατάξεις των άρθρων 1601 και 1602».
Η 1591 Α.Κ. εισάγει την αρχή της δοτής επιτροπείας σύμφωνα με την οποία ο επίτροπος διορίζεται πάντοτε από το δικαστήριο, αρχή που αποτυπώνει το δημόσιο χαρακτήρα και τον κοινωνικό ρόλο της επιτροπείας ανηλίκων. Το δικαστήριο προβαίνει κατ’ αρχήν στο διορισμό επιτρόπου ύστερα από αίτηση όποιου έχει έννομο συμφέρον, όπως είναι οι συγγενείς του ανηλίκου που αναφέρονται στην 1591 παρ. 2 εδ. β΄ Α.Κ., ο εισαγγελέας ή δανειστής του ανηλίκου που έχει έννομο συμφέρον για την άσκηση των αξιώσεων. Παράλληλα, η ίδια διάταξη παρέχει τη δυνατότητα στο δικαστήριο να ενεργεί αυτεπαγγέλτως, όταν εκείνοι που έχουν έννομο συμφέρον να κινήσουν τη σχετική διαδικασία, αδρανούν. Η αίτηση διορισμού επιδίδεται στον εισαγγελέα, όταν δεν υποβάλλεται από αυτόν (748 παρ. 2 Κ.Πολ.Δ.). Το δικαστήριο που διορίζει τον επίτροπο, ορίζει και τα σχετικά με την οργάνωση και τη λειτουργία της επιτροπείας, σύμφωνα με το νόμο (1591 παρ. 1 εδ. α΄ Α.Κ.).
Το δικαστήριο για το διορισμό επιτρόπου πρέπει να επιλέξει ένα από τα πρόσωπα με τη σειρά που αναφέρονται στην 1592 Α.Κ.. Τα πρόσωπα αυτά είναι:
α) ο ενήλικος σύζυγος του ανηλίκου που κατά την 1589 Α.Κ. τελεί υπό επιτροπεία, γιατί και ο έγγαμος ανήλικος τελεί υπό γονική μέριμνα και δεν υφίσταται ανάγκη διορισμού επιτρόπου.
β) Το πρόσωπο, φυσικό ή νομικό που ορίσθηκε με διαθήκη ή με δήλωση στον ειρηνοδίκη ή σε συμβολαιογράφο από όποιον ασκούσε τη γονική μέριμνα κατά το χρόνο της δήλωσης και κατά το θάνατό του, γιατί αλλιώς η γονική μέριμνα ανήκει αποκλειστικά στον άλλον γονέα. Επομένως, αποκλείεται η υπόδειξη επιτρόπου από όποιον έχει εκπέσει από τη γονική μέριμνα ή του έχει αφαιρεθεί η άσκησή της κατά τη δήλωση ή κατά το θάνατό του. Είναι αδιάφορο εάν αργότερα, ήτοι μετά τη δήλωση και έως το θάνατο, ανέκτησε την άσκησή της. Αν ο άλλος γονέας ασκούσε γονική μέριμνα κατά το θάνατο του γονέα που υπέδειξε αλλά δεν είχε προβεί σε άλλη δήλωση έως το δικό του θάνατο, το δικαστήριο δε δεσμεύεται, γιατί και πάλι δεν ασκούσε μόνος κατά το θάνατό του τη γονική μέριμνα. Υπόδειξη επιτρόπου μπορούν να κάνουν και οι δύο γονείς από κοινού, αλλά η υπόδειξη θα ισχύει για όποιον ασκεί μόνος κατά το θάνατό του τη γονική μέριμνα, αν βέβαια δεν προβεί σε νέα δήλωση. Η αρνητική δήλωση του γονέα, δηλαδή ο αποκλεισμός κάποιου προσώπου δεν αποκλείεται. Η υπόδειξη (ορισμός) του γονέα περιλαμβάνει κατ’ αρχήν έναν επίτροπο. Η υπόδειξη περισσοτέρων συνιστά ιδιαίτερο λόγο (1594 εδ. α΄ Α.Κ.) για το διορισμό τους από το δικαστήριο, εκτός αν το συμφέρον του ανηλίκου επιβάλλει τον ορισμό του ενός μόνον. Ο γονέας δικαιούται να ορίσει υποκατάστατο για την περίπτωση που ο οριζόμενος αποποιείται ή παραιτείται. Η υπόδειξη του επιτρόπου από το γονέα μπορεί να γίνει υπό αίρεση ή προθεσμία, όχι όμως με αίρεση ή προθεσμία παράνομη, ανήθικη ή αντίθετη στο σκοπό της επιτροπείας.
γ) Ο καταλληλότερος κατά την κρίση του δικαστηρίου. Τρίτος στη σειρά των προσώπων που αναφέρονται στο νόμο για να γίνει επίτροπος, είναι ο καταλληλότερος κατά την κρίση του δικαστηρίου, με προτίμηση προς τους πλησιέστερους συγγενείς. Δηλαδή η ανεύρεση από το δικαστήριο του καταλληλότερου επιτρόπου θα γίνει πρώτα μεταξύ των πλησιέστερων συγγενών, αν δεν είναι έγγαμος ο ανήλικος και δεν έγινε υπόδειξη (ορισμός) από κάποιο γονέα.
Η σειρά που ορίζεται στο άρθρο 1592 Α.Κ. είναι δεσμευτική για το δικαστήριο, επομένως το δικαστήριο δεν μπορεί να επιλέξει τον επόμενο, αν πρέπει να προτιμηθεί ο προγενέστερος. Έχει, ωστόσο, την εξουσία να παραλείψει ένα από τα πρόσωπα που αναφέρονται παραπάνω, αν ως προς αυτό συντρέχει λόγος αποκλεισμού (1595 Α.Κ.) ή αν αυτό αποποιείται την επιτροπεία (1599 Α.Κ.) ή αν η παράλειψη επιβάλλεται από το συμφέρον του ανηλίκου (1592 παρ. 1 εδ. γ΄ Α.Κ.). Το δικαστήριο, σε περίπτωση που έχει από το νόμο την ευχέρεια να μην τηρήσει κατά το διορισμό του επιτρόπου την ως άνω σειρά, έχει υποχρέωση να περιλάβει ειδική αιτιολογία για τους λόγους που δεν τήρησε τη σειρά του νόμου, άλλως η απόφασή του είναι αναιρετέα. Ως κριτήρια θα ληφθούν υπόψη το φύλο, η κατάσταση της υγείας, η ηλικία, το περιβάλλον και η ηθική υπόσταση του υπό διορισμό επιτρόπου.
Αν δε βρίσκεται κατάλληλο φυσικό πρόσωπο για να διορισθεί επίτροπος, η επιτροπεία του ανηλίκου ανατίθεται σε ίδρυμα ή σωματείο που έχουν συσταθεί ειδικά για το σκοπό αυτόν και διαθέτουν το κατάλληλο προσωπικό και υποδομή, αλλιώς στην αρμόδια κοινωνική υπηρεσία (1600 A.K.). Το ίδρυμα ή σωματείο ή η κοινωνική υπηρεσία έχουν τη δυνατότητα να αναθέσουν την πραγματική φροντίδα του ανηλίκου σε ανάδοχες οικογένειες.
Για το χρονικό διάστημα έως το διορισμό του επιτρόπου από το δικαστήριο, έχουν εφαρμογή οι διατάξεις των άρθρων 1601 και 1602 Α.Κ.. Τούτο σημαίνει ότι ο προϊστάμενος της κοινωνικής υπηρεσίας παίρνει σε επείγουσες περιπτώσεις όλα τα κατάλληλα μέτρα για την προστασία του προσώπου και της περιουσίας του ανηλίκου και ο προσωρινός επίτροπος που διορίζεται από το δικαστήριο με προσωρινή διαταγή του εκπροσωπεί τον ανήλικο σε συγκεκριμένη δικαιοπραξία ή δίκη, αν συντρέχει επείγουσα ανάγκη. Έως ότου επιληφθεί η κοινωνική υπηρεσία, οι συγγενείς του ανηλίκου έως τον τρίτο βαθμό εξ αίματος οφείλουν, σε περίπτωση ανάγκης, να μεριμνούν για το πρόσωπό του και τη συντήρηση της περιουσίας του.
Σύμφωνα με το 1593 Α.Κ., το δικαστήριο, κατά το διορισμό του επιτρόπου, συνεκτιμά υποχρεωτικά και την έρευνα της αρμόδιας κοινωνικής υπηρεσίας, η οποία πρέπει να κατατίθεται στη γραμματεία του δικαστηρίου τρεις ημέρες πριν από αυτήν που ορίσθηκε για τη συζήτηση (796 παρ. 3 εδ. β΄ Κ.Πολ.Δ.). Η γραμματεία του δικαστηρίου πρέπει να ειδοποιήσει εγκαίρως την κοινωνική υπηρεσία για να την υποβάλει (1646 παρ. 2 Α.Κ.). Εντούτοις, και αν δεν κατατεθεί εγκαίρως η έκθεση αυτή, το δικαστήριο για να μην καθυστερήσει η διαδικασία, εκδικάζει την υπόθεση και χωρίς αυτήν (άρθρο 19 παρ. 4 εδ. β΄ Ν. 2521/1997).
Το δικαστήριο, πριν αποφασίσει, ακούει, ει δυνατόν, τους πλησιέστερους συγγενείς του ανηλίκου, καθώς και κάθε άλλο πρόσωπο που μπορεί κατά την κρίση του να το διαφωτίσει (1593 Α.Κ.). Εάν ωστόσο τα πρόσωπα αυτά, παρά την ανεύρεση και ειδοποίησή τους, δεν εμφανισθούν στο δικαστήριο για να εξετασθούν, δεν προβλέπεται καμία κύρωση. Είναι δε αυτονόητο ότι το δικαστήριο πρέπει να ακούσει και τον ίδιο τον ανήλικο και να συνεκτιμήσει τη γνώμη του, ανάλογα με την ωριμότητά του (1647 Α.Κ.). Η επικοινωνία με τον ανήλικο θα γίνει σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στο άρθρο 612 Κ.Πολ.Δ., στο οποίο παραπέμπει η διάταξη του άρθρου 796 παρ. 4 Κ.Πολ.Δ..
«Η απόφαση για το διορισμό του επιτρόπου καταχωρίζεται σε ειδικό δημόσιο βιβλίο, που τηρείται στη γραμματεία του δικαστηρίου και επιδίδεται στον επίτροπο και στην αρμόδια κοινωνική υπηρεσία με την επιμέλεια του δικαστηρίου» (1598 Α.Κ.). Η παράλειψη καταχώρισης του διορισμού δεν επιφέρει την ακυρότητα αυτού, αλλά ενδεχομένως διοικητικές κυρώσεις κατά των αρμόδιων υπαλλήλων.
